«Εμείς, η κοινωνία, είμαστε ανάπηροι, δεν είναι αυτά»
Το Ειδικό Σχολείο δεν είναι ευαγές ή φιλανθρωπικό ίδρυμα. Δεν είναι άσυλο ή ψυχιατρικό παράρτημα για άτομα με ειδικές ανάγκες (ΑμεΑ). Δεν είναι φυλακή ούτε, βέβαια, μέρος φύλαξης ΑμεΑ.
Το Ειδικό Σχολείο είναι μια εκπαιδευτική μονάδα, η οποία στελεχώνεται από εκπαιδευτικούς, επιστήμονες και επαγγελματίες διαφόρων κλάδων και ειδικοτήτων (ειδικούς δασκάλους, ψυχολόγους, κοινωνικούς λειτουργούς, λογοθεραπευτές, εργοθεραπευτές, φυσικοθεραπευτές, νοσηλευτές κ.ά.), θέτει σαφείς εκπαιδευτικούς σκοπούς και στόχους, καταρτίζει και ακολουθεί δομημένο εκπαιδευτικό πρόγραμμα, παράγει και αξιοποιεί ποικίλα παιδαγωγικά μέσα και υλικά, ώστε όλοι ανεξαιρέτως οι μαθητές:
-Να αποκτήσουν, χωρίς φόβο και άγχος, σημαντικές μαθησιακές εμπειρίες
-Να κατακτήσουν τη μεγαλύτερη δυνατή αυτονομία
-Να βιώσουν θετικά επιτεύγματα, ανεξαρτήτως του επιπέδου των ικανοτήτων τους
-Να δομήσουν υγιείς διαπροσωπικές σχέσεις και να πραγματώσουν την ευταξία τους
-Και το σημαντικότερο, όλα τα παραπάνω να γίνουν πράξη σε ένα ευχάριστο και ασφαλές, από φυσικής και ηθικής άποψης, σχολικό περιβάλλον.
Έχοντας όλα αυτά στο μυαλό μου ξεκίνησε η κουβέντα μας με το διευθυντή του 1ου Ειδικού Δημοτικού Σχολείου Καλαμάτας, Μανώλη Κωνστάνταρο, και έμαθα πολλά από αυτόν. Το ίδιο εύχομαι και εσείς διαβάζοντάς την:
-Θα ήθελα να ξεκινήσουμε την κουβέντα μας για τον Μανώλη ως παιδί, δάσκαλο και άνθρωπο. Ποιος είναι ο Μανώλης;
Γεννήθηκα και μεγάλωσα στην Καλαμάτα. Σπούδασα στην Παιδαγωγική Ακαδημία, ενώ ξεκίνησα να δουλεύω ως δάσκαλος για μερικά χρόνια. Κάποια στιγμή γίνεται η διαδικασία της εξομοίωσης των πτυχίων, γιατί εγώ είχα τελειώσει την Παιδαγωγική Ακαδημία. Αυτή η εξομοίωση, αν και είχε πολλά κενά για να γίνουμε κι εμείς πανεπιστημιακού επίπεδου απόφοιτοι, έγινε με τελείως λανθασμένο τρόπο κατά τη δική μου λογική. Παρ’ όλα αυτά, μας έδωσε μια ώθηση για να αρχίσουμε να ασχολούμαστε πάλι με την εκπαίδευση, με βάση και τα νέα επιστημονικά δεδομένα.
Από εκεί και πέρα, ξεκίνησε ένα ταξίδι στη διαρκή μετεκπαίδευση στην Ειδική Αγωγή. Μετά έκανα ένα μεταπτυχιακό στην Ειδική Αγωγή, ενώ τελείωσα με υπνοθεραπεία. Έτσι έχτισα όλο αυτό το πράγμα που έχει να κάνει με την Ειδική Αγωγή.
-Γιατί Ειδική Αγωγή;
Όταν ξεκίνησα να δουλεύω τα πρώτα χρόνια ως δάσκαλος, πάντα ένιωθα ένα έλλειμμα για αυτά τα παιδιά. Τότε δεν καταλαβαίναμε και καλά τι ακριβώς γίνεται. Δηλαδή, δεν υπήρχαν όρια, όπως είναι το φάσμα του αυτισμού, η δυσλεξία, η δυσγραφία. Έβλεπα, λοιπόν, μαθητές οι οποίοι αποτύγχαναν στο γενικό σχολείο και πίστευα ότι αυτό είναι έλλειμμα δικό μου. Ότι εγώ φταίω κατά κάποιον τρόπο. Σε καμία περίπτωση δεν έλεγα ότι φταίει το παιδί. Θεωρούσα ότι εγώ δεν έχω βρει τον τρόπο να το πλησιάσω.
Τελικά, τώρα που το βλέπω καλύτερα, αποδεικνύεται ότι είναι και η ουσία του εκπαιδευτικού. Δηλαδή, δεν έχει σημασία πόσο καλός δάσκαλος είσαι θεωρητικά. Το θέμα είναι πόσους πολλούς τρόπους έχεις να πεις το ίδιο πράγμα, έτσι ώστε να φτάσει να ανταποκρίνεται στα ενδιαφέροντα και τις ανάγκες του παιδιού.
-Ειδικό Σχολείο… τι είναι;
Μάλιστα, Ειδικό Σχολείο. Είδες; Ξεκινά από την ίδια τη λέξη μειονεκτικά. Εμένα δε μου ακούγεται καλά. Δεν ακούγεται καλά σε όλους μας. Φαντάσου πώς ακούγεται στους γονείς όταν καλούνται να γράψουν το παιδί τους στο Ειδικό Σχολείο. Δεν υπάρχει κάτι το ειδικό στο Ειδικό Σχολείο, με την έννοια ότι πρέπει να το ξεχωρίζουμε από τα άλλα σχολεία.
Παρ’ όλα αυτά, είναι ένα σχολείο το οποίο υποστηρίζει παιδιά με σοβαρές και σύνθετες δυσκολίες. Κανονικά θα έπρεπε να υπάρχει ένα είδος σχολείου που να μπορεί το κάθε κράτος να προσφέρει όχι τις ίδιες, αλλά ίσες ευκαιρίες σε όλα τα παιδιά. Δεν το έχουμε καταφέρει. Στην Ευρώπη είναι λίγο καλύτερα τα πράγματα. Κρατάω και βάζω ένα μεγάλο ερωτηματικό από την εμπειρία μου στην Ιταλία, όπου έχουν ως σημαία τη συμπερίληψη και τη συνεκπαίδευση. Όλα αυτά τα παιδιά με σοβαρές δυσκολίες, τα παιδιά δηλαδή που είναι βαθιά μέσα στο φάσμα του αυτισμού, τα παιδιά που έχουν σύνδρομα, τα παιδιά που δεν αυτοεξυπηρετούνται στην τουαλέτα, τα παιδιά που δεν έχουν ομιλία, δεν τα έχουν σε αυτά τα σχολεία. Από ό,τι είδα στην Ιταλία, αυτά τα έχει αναλάβει σε κάποιου τύπου ιδρύματα η Εκκλησία. Δηλαδή, μιλάμε για μια συνεκπαίδευση, αλλά κι εκεί πάλι βάζουμε κάποιους όρους και κάνουμε κάποιους διαχωρισμούς. Δηλαδή, το να βλέπεις παιδιά με κινητικά ή απλώς νοητικά προβλήματα μέσα στο σχολείο, είναι κάτι που γίνεται. Αλλά τα παιδιά με τις μεγαλύτερες δυσκολίες δεν έχω δει πώς τα αντιμετωπίζουν στο εξωτερικό.
Στα λόγια μιλούν όλοι για ένα σχολείο. Πρέπει να σταματήσουμε να λέμε ότι οι ανάπηροι και τα άτομα με ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες έχουν μειονεκτήματα. Τα μειονεκτήματα τα έχουμε εμείς που δεν μπορούμε να τους βοηθήσουμε. Εμείς είμαστε η ανάπηρη κοινωνία, δεν είναι αυτά.
-Ως γονιός που θέλω να γράψω το παιδί μου στο Ειδικό Σχολείο ποια διαδικασία θα ακολουθήσω; Και πώς αντιμετωπίζομαι;
Καταρχάς για να γραφτεί ένα παιδί στο Ειδικό Σχολείο θα πρέπει να έχει γνωμάτευση από παιδοψυχίατρο ή ιατροπαιδαγωγικό κέντρο ότι έχει κάποια χαρακτηριστικά τα οποία δεν μπορούν να αντιμετωπιστούν στο γενικό σχολείο. Επίσης, να έχει περάσει από το ΚΕΔΑΣΥ που βρίσκεται εδώ στην Καλαμάτα. Το ΚΕΔΑΣΥ είναι μόνιμη υπηρεσία που αποτελείται από ειδικούς ψυχολόγους και λογοθεραπευτές, ενώ είναι υπεύθυνο να προτείνει τον τύπο της σχολικής μονάδας στην οποία μπορεί να φοιτήσει το παιδί. Το παιδί μπορεί να φοιτήσει κανονικά στην τάξη και να πηγαίνει κάποιες ώρες στο τμήμα ένταξης. Μπορεί να φοιτήσει στην κανονική τάξη και να έχει εκπαιδευτικό παράλληλης στήριξης ή μπορεί να προταθεί να έρθει στο Ειδικό Σχολείο.
Παρ’ όλα αυτά, αν ο γονέας δε συμφωνεί, έχει το δικαίωμα να πάει και σε μια δευτεροβάθμια επιτροπή. Ακόμα και αν το ΚΕΔΑΣΥ πει ότι πρέπει να πάει στο Ειδικό Σχολείο, αν ο γονέας δεν επιθυμεί, δεν εγγράφεται. Έχει δικαίωμα να το γράψει στο γενικό.
Νομίζω ότι ένας γονέας που βλέπει ότι κάπου το παιδί του υστερεί, στο πλαίσιο βέβαια του πόσο φροντίζει το παιδί του, ότι το παιδί του έχει μια διαφορετικότητα σε σχέση με την ηλικία του, πρέπει να κινητοποιείται. Μιλάμε για έγκαιρη παρέμβαση. Πολλοί, κατά λάθος, τη λένε πρώιμη. Αλλά στην ουσία δεν υπάρχει πρώιμη παρέμβαση. Η πρώιμη παρέμβαση θα ήταν από την ηλικία του μηδέν. Οι γονείς, δυστυχώς, έρχονται αντιμέτωποι με αυτό το πράγμα, όταν το παιδί τους είναι να πάει κοντά στο Νηπιαγωγείο ή στον Παιδικό Σταθμό, το πιο νωρίς.
-Πόσα παιδιά έχετε;
Σαράντα εννέα μαθητές. O αριθμός αυτός είναι σταθερός τα τελευταία χρόνια. Θυμίζω ότι το 2007 ήταν γύρω στους τριάντα. Ήταν τότε παιδιά τα οποία είχαν ήπιες δυσκολίες. Τα παιδιά με τις σοβαρές δυσκολίες ήταν, δυστυχώς, στο σπίτι τους. Γιατί τότε το Ειδικό Σχολείο είχε μόνο 5-6 εκπαιδευτικούς και ένα γυμναστή.
-Επαρκεί το προσωπικό για τόσα παιδάκια;
Αυτή τη στιγμή είμαστε 34 και μιλάω για όλο το προσωπικό. Υπάρχουν οι εκπαιδευτικοί που είναι υπεύθυνοι των τμημάτων. Υπάρχουν οι ειδικότητες για τα εικαστικά, τις νέες τεχνολογίες, γυμναστής και θεατρολόγος. Επίσης, είναι πολύ σημαντικό που υπάρχει και το ειδικό εκπαιδευτικό προσωπικό. Δηλαδή λογοθεραπευτής, φυσικοθεραπευτής, εργοθεραπευτής, ψυχολόγος, κοινωνική λειτουργός και ψυχολογικός νοσηλευτής.
Υπάρχουν και 6 άτομα ειδικού βοηθητικού προσωπικού που έχουν αναλάβει την αυτοεξυπηρέτηση των παιδιών. Είτε αυτό είναι τουαλέτα είτε αυτό είναι κουζίνα. Γιατί έχουμε παιδιά τα οποία φοράνε πάνες. Έχουμε παιδιά τα οποία δεν μπορούν να φάνε μόνα τους. Όλα αυτά τα εντάσσουμε σε ένα πρόγραμμα, έτσι ώστε να μπορέσουν σιγά σιγά να γίνουν όσο το δυνατόν περισσότερο αυτόνομα. Γιατί ο ρόλος μας αυτός είναι. Δηλαδή, ο ρόλος του σχολείου είναι να κάνουμε όσο γίνεται πιο ελεύθερους, ανεξάρτητους και υπεύθυνους πολίτες.
-Δηλαδή, για να καταλάβω, σε κάθε δάσκαλο πόσα παιδάκια αντιστοιχούν;
Στο τμήμα κοιτάζουμε να είναι μέχρι τέσσερα-πέντε παιδιά. Η νομοθεσία λέει μέχρι εφτά, από τέσσερα έως εφτά. Εμείς κοιτάμε να το έχουμε στα χαμηλά όρια που μας δίνει δικαίωμα η νομοθεσία, γιατί πραγματικά τα παιδιά μας, όλα τα παιδιά, αλλά ειδικά αυτά τα παιδιά, θέλουν πρόγραμμα εξατομικευμένο. Δεν ακολουθούμε κάποιο πρόγραμμα όπως ακολουθούν τα σχολεία. Έχουμε αυτή την ύλη ή πρέπει να κάνουμε αυτά. Γίνεται αξιολόγηση από το σύνολο του προσωπικού, δηλαδή από τους εκπαιδευτικούς, το ειδικό εκπαιδευτικό προσωπικό και το ειδικό βοηθητικό προσωπικό. Θέτουμε τους διδακτικούς μας στόχους με βάση τα προτερήματα και χτίζουμε το εξατομικευμένο πρόγραμμα του παιδιού, για κάθε παιδί ξεχωριστά, πάνω σε αυτό. Βέβαια, το αναθεωρούμε. Ελέγχουμε, αξιολογούμε και αναθεωρούμε ανά τρίμηνο.
-Πόσο έτοιμο είναι το προσωπικό και πόσο δύσκολο είναι αυτό;
Είναι πολύ δύσκολη δουλειά. Τα προηγούμενα χρόνια ένα πολύ μεγάλο ποσοστό του προσωπικού ήταν αναπληρωτές. Δηλαδή, ήταν παιδιά τα οποία έπαιρναν 900 ευρώ το μήνα, έρχονταν από την άλλη άκρη της Ελλάδας και ήξεραν ότι έπειτα από αυτούς τους 8 μήνες δεν πρόκειται να είναι ξανά σε αυτό το σχολείο, αλλά σε κάποια άλλη γωνιά της Ελλάδας. Αυτή η μη σταθερότητα δυσκόλευε και τα ίδια τα παιδιά να συνηθίσουν το εκπαιδευτικό προφίλ του κάθε εκπαιδευτικού, αλλά και οι ίδιοι εκπαιδευτικοί ήθελαν ένα χρονικό διάστημα για να μάθουν τα παιδιά, να προσαρμοστούν πάνω στις ανάγκες τους. Αυτό δημιουργούσε πολλά προβλήματα. Τα τελευταία χρόνια έχουν γίνει χιλιάδες διορισμοί στην ειδική αγωγή, με αποτέλεσμα να έρθουν μόνιμοι εκπαιδευτικοί, μόνιμοι θεραπευτές και μόνιμο ειδικό βοηθητικό προσωπικό στα σχολεία. Γίνεται, όμως, το εξής: το Ειδικό Σχολείο είναι πολύ πιο επιβαρημένο από ένα γενικό σχολείο που έχει ένα τμήμα ένταξης. Οι απαιτήσεις είναι τεράστιες. Δεν έχεις δυνατότητα να χαλαρώσεις ούτε ένα δευτερόλεπτο. Ακόμα και όταν δεν έχεις χαλαρώσει, κάτι θα συμβεί. Έχουμε παιδιά τα οποία αντιμετωπίζουν σοβαρά αισθητηριακά θέματα, τα οποία τα ενοχλούν. Οι οικογένειες, οι οποίες ακόμα βρίσκονται στα πρώτα στάδια διαχείρισης του πένθους, που είναι η άρνηση και ο θυμός, δεν μπορούν να δεχτούν αυτή την κατάσταση του παιδιού τους. Γενικά, είναι μια δύσκολη κατάσταση, πολύ επιβαρυντική για τους συναδέλφους. Και βλέπω ότι με την πρώτη ευκαιρία ζητούν να πάρουν μετάθεση, να φύγουν. Δεν τους κατηγορώ.
-Υπάρχουν όλες οι τάξεις από την πρώτη έως την έκτη, κανονικά;
Τυπικά στα χαρτιά του σχολείου τα φτιάχνουμε έτσι. Όμως, ο νόμος και η πραγματικότητα μας δίνουν το δικαίωμα να χωρίζουμε τα παιδιά σε τμήματα ανάλογα με τις δεξιότητες και τις ικανότητές τους, όπως και το επίπεδό τους, αλλά δεν υπάρχουν βαθμίδες. Μπορούμε να βάλουμε ένα παιδί που είναι στην πρώτη Δημοτικού στα χαρτιά, μαζί με ένα άλλο παιδί που είναι στην τετάρτη Δημοτικού. Βέβαια, εκεί θα πρέπει να λάβουμε υπόψη τη σωματική διάπλαση και τη συμπεριφορά του κάθε παιδιού, γιατί δε θέλουμε σε καμία περίπτωση να έχουμε κάποιον τραυματισμό ενδεχομένως.
-Φαντάζομαι πως, εκτός από τους μαθητές που εκπαιδεύετε, θα πρέπει να εκπαιδεύονται και οι γονείς. Ναι ή όχι;
Ναι, πρέπει να εκπαιδεύονται και οι γονείς. Η δουλειά του σχολείου δεν είναι να υποστηρίζει μόνο τα παιδιά. Πρέπει να υποστηρίζει και τις οικογένειες. Οι οικογένειες, όμως, τα πρώτα κρίσιμα χρόνια έχουν αφεθεί μόνες τους. Δηλαδή, φαντάσου: έχεις ένα παιδί 2-3 ετών, βλέπεις ότι κάτι δεν πηγαίνει καλά, δεν έχεις ιδέα από αυτά τα πράγματα, πηγαίνεις σε έναν παιδοψυχίατρο ή σε έναν αναπτυξιολόγο και σου λένε πως το παιδί σου έχει αυτισμό. Και μετά, τι, πώς, δεν υπάρχει κάτι. Δεν υπάρχει κάποια σχολή εκπαίδευσης γονέων. Εξαρτάται από τον κάθε γονέα πώς θα το διαχειριστεί και πώς θα το αντιμετωπίσει.
Υπάρχουν γονείς οι οποίοι θα ψάξουν, θα μάθουν, θα ενημερωθούν, θα γραφτούν σε συλλόγους, θα κοιτάξουν να δουν τι είναι το καλύτερο για το παιδί τους, ενώ υπάρχουν και άλλοι γονείς οι οποίοι δυσκολεύονται να αναγνωρίσουν τη δυσκολία και δεν ξέρουν τι να κάνουν. Είναι πραγματικά έρμαια.
-Πάμε λίγο στα διαδικαστικά προβλήματα. Πριν από χρόνια υπήρχε το κτηριακό. Έκαναν κάτι ο Δήμος, η Περιφέρεια; Έχει διορθωθεί κάτι;
Καταρχάς να πω για την ιστορία ότι το κτήριο που είναι τώρα το Ειδικό Δημοτικό Σχολείο δεν είχε φτιαχτεί ποτέ για Ειδικό Σχολείο. Ήταν ένα προκάτ κτήριο που είχε φτιαχτεί στους σεισμούς από την ολλανδική κυβέρνηση.
Για κάποιους λόγους ξεκίνησε εκεί να είναι το Ειδικό Σχολείο, όταν είχε πολύ λιγότερα παιδιά. Σκεφτείτε ότι το 2007 που πήγα εγώ στο Ειδικό Σχολείο Καλαμάτας υπήρχαν έξι δάσκαλοι και μία γυμνάστρια.
-Για πόσα παιδιά είπαμε;
Για 25-30 παιδιά, όμως όλα λίγο-πολύ διάβαζαν. Δηλαδή, τα παιδιά με τις σοβαρές δυσκολίες ήταν στο σπίτι τους. Ήταν ελάχιστα τα παιδιά τότε. Πρέπει να ήταν μετρημένα στα δάχτυλα τα παιδιά που ήταν στο φάσμα του αυτισμού. Από τότε κύλησε πολύ νερό στο αυλάκι.
-O κόσμος βλέπει τι δουλειά γίνεται στο σχολείο;
Κοιτάμε να είμαστε πολύ ενεργοί και στα social, αλλά και στο ιστολόγιο του σχολείου. Κάνουμε πάρα πολλές δράσεις. Ό,τι κάνουμε ή θα κάνουμε, έχει πάντα σχέση με άλλα γενικά σχολεία, κάτι που θεωρούμε πάρα πολύ σημαντικό. Κάνουμε πρόγραμμα συνεκπαίδευσης από το 2015, όταν δεν υπήρχε καν νομοθεσία.
-Από μόνοι σας;
Ναι. Το κάνουμε με το 18ο Δημοτικό Σχολείο που είναι δίπλα μας. Το είχαμε σε επίπεδο μαθητή. Ένας μαθητής δικός μας πήγαινε στο 18ο για κάποια πρακτικά αντικείμενα που έκανε μαζί με τα υπόλοιπα παιδιά του 18ου. Τώρα κοιτάμε λίγο να το απλώσουμε σε επίπεδο τμήματος. Όλες οι επισκέψεις που κάνουμε και όλες οι δράσεις έχουν μόνο ένα στόχο: να μπορέσουμε να κάνουμε τα παιδιά μας όσο γίνεται πιο αυτόνομα.
-Φαντάζομαι, όλο αυτό χρειάζεται μια προετοιμασία στα παιδιά;
Ναι, ακόμα και μια απλή επίσκεψη που κάνουμε σε μία βιβλιοθήκη προϋποθέτει ότι έχουμε μιλήσει από πριν στα παιδιά. Ακόμα και αυτά που δεν έχουν λόγο, έχουν δει τις εικόνες, έχουμε πάρει τηλέφωνο το ΚΤΕΛ, το οποίο μας στηρίζει πάντα, έχουμε μπει, έχουμε κάνει τη διαδικασία πώς πρέπει να καθίσεις, πώς πρέπει να περπατήσεις στο δρόμο, τι ώρα θα φύγουμε, πού θα καθίσουμε για να φάμε κάτι. Δηλαδή, ακόμα και μια απλή εκδρομή για μας είναι ενταγμένη στο εκπαιδευτικό πρόγραμμα, γι’ αυτό και τα κάνουμε όλα αυτά. Παράδειγμα πέρυσι: μετά τις καλές ιδέες των συναδέλφων στο σχολείο και στο πλαίσιο ενός διαγωνισμού που γινόταν για τους Παραολυμπιακούς Αγώνες, από ιδέα σε ιδέα φτάσαμε στο σημείο να ηχογραφήσουμε, σε συνεργασία με τον «Εισαγγελέα», ένα τραγούδι μαζί με τα παιδιά μας, το οποίο έγινε και βίντεο κλιπ. Είχε προηγηθεί ηχογράφηση σε στούντιο, όπου μαθητές δικοί μας μαζί με τον «Εισαγγελέα» πήγαν και έκαναν την ηχογράφηση. Βγήκε ένα πολύ ωραίο αποτέλεσμα και η Παραολυμπιακή Επιτροπή το χρησιμοποίησε ως «χαλί» για την παρουσίασή της. Όμως, το πιο σημαντικό ήταν ότι τα δικά μας παιδιά πέρασαν υπέροχα, έμαθαν πράγματα, ενώ ευχαριστήθηκαν και οι εκπαιδευτικοί που ασχολήθηκαν, γιατί καταλαβαίνεις ότι το να φεύγεις μέσα από την καθημερινότητα και να μπορείς να εκπαιδεύεις με καινούργια πράγματα, είναι υπέροχο.
Επίσης, πήραμε μέρος σε ένα διαγωνισμό παιδικού ντοκιμαντέρ και το σχολείο έλαβε το βραβείο της Κριτικής Επιτροπής πάλι με μαθητές.
-Οι μαθητές συμμετείχαν ως ηθοποιοί ας πούμε;
Ναι, πράγμα το οποίο θέλει πάρα πολύ κόπο για να στηθεί, αλλά φαντάσου το κέρδος, πόσα πράγματα είχε να μάθει ένα παιδί από τα δικά μας τα παιδιά. Θα σου πω το πιο απλό: το παιδί να περιμένει τη σειρά του και άλλα πράγματα που σίγουρα ξεχνάω, κι όλα αυτά σε ένα διαγωνισμό παραμυθιού, το οποίο παραμύθι έγραψαν και εικονογράφησαν τα ίδια τα παιδιά.
Όλα αυτά τα πράγματα, Κώστα, γίνονται για έναν λόγο: γιατί είμαστε σίγουροι πλέον ότι είναι πολύ θετικό για τα ίδια τα παιδιά η γνώση να έχει και ενδιαφέρον και σημασία, αλλιώς είναι στείρα γνώση. Η στείρα γνώση δεν είναι τίποτε άλλο από το όταν ο εκπαιδευτικός δεν καταφέρνει να πείσει το μαθητή του ότι έχει σημασία αυτό που θα μάθει.
Κάπως έτσι κλείσαμε την όμορφη κουβέντα μας, γιατί είχε περάσει η ώρα κι ο Μανώλης έπρεπε να πάει στα παιδιά του…
Του Κώστα Δεληγιάννη
