Τα τελευταία χρόνια στο παγκόσμιο γίγνεσθαι η τύχη των κοινωνιών και του κόσμου γενικότερα, είναι συνυφασμένη με την παγκοσμιοποίηση, την απελευθέρωση της αγοράς και τις νέες τεχνολογίες. Η παγκοσμιοποίηση συνδέεται με τη ραγδαία οικονομική, πολιτική και κοινωνική αλλαγή του κόσμου.
Η παγκοσμιοποίηση του κεφαλαίου και των αγορών και η εισβολή της πληροφορικής στην παραγωγική διαδικασία δημιουργούν την παγκόσμια ταξική κοινωνία που ξεπέρασαν τη μαρξιστική θεωρία της ύπαρξης των δύο τάξεων σε κάθε εθνικό κράτος. Έτσι, σήμερα η κατά τη θεωρία αυτή, εκμετάλλευση των τάξεων, σε εθνικό επίπεδο, αντικαταστάθηκε από την εκμετάλλευση των κρατών σε παγκόσμιο επίπεδο. Τις τάξεις αντικατέστησαν τα κράτη. Έτσι, σήμερα, υπάρχουν κράτη – εκμεταλλευτές (ανεπτυγμένα καπιταλιστικά κράτη) και κράτη – εκμεταλλευόμενα (τρεις υπανάπτυκτες χώρες).
Η νέα τάξη πραγμάτων ήταν επόμενο να συνδεθεί και να επηρεάσει και την ελληνική κοινωνία. Η νεοφιλελεύθερη αντίληψη ότι τα πάντα εξαρτώνται από την αγορά έχει εισβάλλει για καλά και στη χώρα μας. Δεν αμφιβάλλει κανείς για τα πλεονεκτήματα της απελευθέρωσης των αγορών. Όμως η αγορά από τη φύση της αποβλέπει στην κερδοσκοπία και συνεπώς για να λειτουργήσει σωστά χρειάζεται κάποια κρατικό έλεγχο, κάποια όρια λειτουργίας της.
Πριν 15 περίπου χρόνια οι νεοφιλελεύθεροι μας έλεγαν ότι ο ανταγωνισμός στην ελεύθερη αγορά θα αποβεί υπέρ των πολιτών. Όμως, από τότε μέχρι σήμερα οι τιμές των αγαθών όχι μόνον δεν μειώθηκαν ή έστω απλά αυξήθηκαν αλλά πολλαπλασιάστηκαν καθόσον τα διάφορα καρτέλ δεν ανταγωνίζονται αλλά συνεργάζονται. Οι κρατικές παρεμβάσεις κα ο έλεγχος της αγοράς είναι σχεδόν ανύπαρκτος με συνέπεια την ανενόχλητη δράση της. Το μεγαλύτερο μέρος της αγοράς ελέγχεται από μικρά ή μεγάλα καρτέλ τα οποία καθορίζουν ανεξέλεγκτα τις τιμές των προϊόντων με συνέπεια την ασύστολη κερδοσκοπία σε βάρος των καταναλωτών.
H κυριαρχία της αγοράς συρρικνώνει όλο και περισσότερο το κοινωνικό κράτος, σε τρόπο ώστε ακόμη και δημόσια αγαθά, όπως η παιδεία, το περιβάλλον, η υγεία κ.λπ., να κινδυνεύουν να παραδοθούν στην αγορά. Η αντίληψη ότι τα πάντα εξαρτώνται από την αγορά έχει διαποτίσει την κυβέρνηση, η οποία δεν μπορεί ή και δεν θέλει να ελέγξει την αγορά, αλλά και ολόκληρη την κοινωνία. Πολίτες, κοινωνικές οργανώσεις και γενικά ολόκληρη η κοινωνία είναι στραμμένη και αφημένη στο έλεος της αγοράς.
Ολόκληρο το εκπαιδευτικό σύστημα, δηλαδή η καλλιέργεια των νοητικών, των ψυχικών και των σωματικών δυνάμεων των παιδιών και των νέων, προανατολίζεται στη σύνδεσή του με την αγορά, δηλαδή κυρίως στην παροχή γνώσεων και δευτερευόντως στην καλλιέργεια της νόησης των μαθητών και στη μόρφωση.
Η αγορά θέλει εξειδικευμένους και όχι καλιεργημένους. Η συστηματική διαδικασία μετάδοσης γνώσεων και ανάπτυξης δεξιοτήτων με συγκεκριμένο αντικείμενο, δηλαδή η εκπαίδευση σε συνδυασμό με τις ευκολίες της τεχνολογικής εξέλιξης θα αρχίσει, σιγά σιγά από τα νήπια. Σε όλες τις βαθμίδες εκπαίδευσης τείνει να κυριαρχήσει η γνώση σε βάρος της γενικότερης πνευματικής και ψυχικής καλλιέργειας, της μόρφωσης και της διαμόρφωσης της προσωπικότητας, τη διάπλαση του χαρακτήρα και του ήθους και γενικά της αγωγής των νέων. Τα νέα προγράμματα του υπουργείου παιδείας στρέφονται προς αυτή την κατεύθυνση. Η τεχνοκρατία λοιπόν τείνει να αγκαλιάσει όλες τις βαθμίδες εκπαίδευσης γιατί αυτό απαιτεί η αγορά.
Η κυριαρχία της αγοράς έχει επηρεάσει ιδιαίτερα τα πανεπιστήμια που αναγκάζονται να αλλάξουν κατεύθυνση και προσανατολισμό. Ο κύριος στόχος του είναι να συνδεθούν με την αγορά, δηλαδή να παρέχουν συστηματικές γνώσεις που χρειάζεται η αγορά και όχι γνώσεις που στοχεύουν στην γενικότερη πνευματική και ψυχική καλλιέργεια του ανθρώπου και συνεπώς την άνοδο του πολιτιστικού επιπέδου. Η εκπαίδευση, που παλαιότερα ταυτιζόταν με την κουλτούρα, σήμερα είναι προσανατολισμένη στην εξειδικευμένη γνώση (τεχνοκρατία).
Έτσι, όσα επιστημονικά αντικείμενα και πεδία παρέχουν γνώσεις για την αγορά θεωρούνται καταξιωμένα και εξασφαλισμένα επαγγελματικά (πληροφορική, τεχνικές επιστήμες, management, marketingk κ.λπ.). Όμως το πανεπιστήμιο δεν είναι μόνο αγορά. Υπάρχουν και οι τέχνες, τα γράμματα, η πνευματική καλλιέργεια και ο πολιτισμός που δεν έχουν προανατολισμό την αγορά. Παρόλα αυτά, ένα πτυχίο της τέχνης, της ιστορίας, της πολιτικής επιστήμης και γενικά των κοινωνικών και ανθρωπιστικών σπουδών επιστημών, που δεν έχει μεγάλο αντίκρυσμα γιατί δεν ενδιαφέρει την αγορά, τείνει να απαξιωθεί επαγγελματικά. Η απαξίωση αυτή οδηγεί τους νέους να στρέφονται σε επαγγέλματα και γνωστικά πεδία που συνδέονται με την αγορά.
Μία ισορροπημένη κοινωνία έχει ανάγκη με ανάλογο πολιτιστικό επίπεδο από όλα τα γνωστικά αντικείμενα και όχι μόνο από αυτά που συνδέονται στενά με την αγορά. Μπορεί κάποιος να φανταστεί πως θα είναι μια κοινωνία στην οποία καταξιωμένοι θα είναι μόνον οι εξειδικευμένοι της αγοράς; Ο εξειδικευμένος θα γνωρίζει απίθανες λεπτομέρειες που χρειάζεται η αγορά αλλά η εμπορευματοποίηση των πάντων και η καταξίωση μόνον όσων γνωστικών αντικειμένων συνδέονται με την αγορά.
Του Δημ. Χριστοφιλόπουλου
Καθηγητή Πανεπιστημίου Αθηνών
