Η μνήμη στο δημόσιο χώρο
Οι δρόμοι και οι πλατείες μιας πόλης δεν είναι απλώς χωρικά σημεία προσανατολισμού. Είναι φορείς συλλογικής μνήμης, μικρά ή μεγάλα κομμάτια ιστορίας. Κάθε ονομασία δρόμου αφηγείται ένα πρόσωπο, ένα γεγονός, μια συλλογική στιγμή που σημάδεψε τον τόπο. Η ονοματοδοσία αποτελεί έναν τρόπο με τον οποίο οι κοινωνίες επιλέγουν τι θα θυμούνται. Αντικατοπτρίζει αξίες, ιδανικά, αλλά και την ταυτότητα της κάθε περιοχής. Έτσι, ο αστικός χάρτης λειτουργεί σαν ένα άτυπο βιβλίο ιστορίας, ανοιχτό σε κάθε περαστικό. Κάθε πινακίδα είναι μια υπενθύμιση του ποιοι είμαστε, από πού ερχόμαστε και τι θέλουμε να θυμόμαστε. Γιατί, τελικά, οι πόλεις μάς μιλούν μέσα από τα ονόματά τους.
Κινούμενοι σε αυτό το πλαίσιο σκέψης και έπειτα από το ανοικτό κάλεσμα της Κοινότητας Καλαμάτας για κατάθεση προτάσεων ονοματοδοσίας, ας δούμε μερικά ονόματα από τα δεκάδες που υπoβλήθηκαν από το γράφοντα το παρόν.
ΑΛΕΙΦΕΡΗ ΧΡΗΣΤΟΥ
Ο Χρήστος Αλειφέρης, γεννημένος στη Μεσσήνη το 1913, υπήρξε ερασιτέχνης φωτογράφος. Το τεράστιο φωτογραφικό έργο του καλύπτει διάστημα μισού αιώνα αποτυπώνοντας την ιστορία της Καλαμάτας.
ΑΤΣΑΓΙΟΛΙ ΝΙΚΟΛΟ
Ο Νικολό Ατσαγιόλι (1310-1365) ήταν Ιταλός ευγενής, μέλος της Φλωρεντιανής οικογένειας εμπόρων και τραπεζικών Ατσαγιόλι. Για τις υπηρεσίες του προς το Πριγκιπάτο της Αχαΐας, του αποδόθηκε η βαρονία της Καλαμάτας το 1341. Φρόντισε να ενισχύσει την οχύρωση του κάστρου της Καλαμάτας.
ΒΟΛΙΑΝΙΤΗ ΑΝΔΡΕΑ
Ο Ανδρέας Βολιανίτης, γεννημένος στην Άρνα Λακωνίας το 1917, εγκαταστάθηκε σε μικρή ηλικία στην Καλαμάτα. Υπήρξε αυτοδίδακτος ζωγράφος με πλούσιο έργο. Έχει φιλοτεχνήσει πλήθος ιερών εικόνων ως αγιογράφος.
ΒΟΛΙΜΝΟΥ
Ο Βόλιμνος είναι γεωγραφική περιοχή βορειοανατολικά της Καλαμάτας και δυτικά του Νέδοντα. Εκεί υπήρχε το περίφημο συνοριακό ιερό της Αρτέμιδος Λιμνάτιδος. Πρόκειται για στρατηγικής σημασίας περιοχή που επόπτευε τα ορεινά περάσματα από τη Λακωνία στη Μεσσηνία και διεκδικήθηκε επίμονα από τους Λακεδαιμόνιους και τους Μεσσήνιους.
ΓΟΥΑΪΖ ΤΟΜΑΣ
Ο Thomas Wyse, γεννημένος στο Waterford της Ιρλανδίας το 1791, υπήρξε πρεσβευτής της Μεγάλης Βρετανίας στην Ελλάδα. Το 1858 περιόδευσε στην Πελοπόννησο περνώντας και από περιοχές της Μεσσηνίας, όπως Καλαμάτα, αρχαία Θουρία, όρος Ιθώμη κ.ά. Είναι συγγραφέας του “AnExcursion in the Peloponnesus in the Year 1858”.
ΓΡΑΜΜΕΝΗΣ ΠΕΤΡΑΣ
Η Γραμμένη Πέτρα αποτελεί τμήμα του βορείου Ταϋγέτου, στα ανατολικά της Αλαγονίας. Πήρε το όνομά της από τις λίθινες στήλες οι οποίες έθεταν τα όρια μεταξύ Μεσσηνίας και Λακωνίας ύστερα από απόφαση του αυτοκράτορα Τιβερίου.
ΔΑΦΝΩΝΑ
Η δεύτερη ονομασία του ποταμού Νέδοντα είναι Δαφνώνας. Δαφνώνας, επειδή οι όχθες του ποταμού από τη θέση Λιθωμένο Φίδι μέχρι την παραλία ήταν κατάφυτες από δάφνες. Το όνομα αυτό απέδωσε στο Νέδοντα, το 1840, ο σχολάρχης Κυριακίδης.
ΔΕΝΘΑΛΙΑΤΙΔΟΣ
Η Δενθαλιάτις Χώρα ονομαζόταν κατά τα ομηρικά χρόνια και μέχρι και τη Ρωμαϊκή Εποχή η περιοχή του Ταϋγέτου στην οποία βρίσκονται στις μέρες μας τα χωριά Αλαγονία, Αρτεμισία, Καρβέλι, Λαδά, Νέδουσα και Πηγές. Η περιοχή ήταν περίφημη στον τότε γνωστό κόσμο από το κρασί Δένθις. Αποτελούσε πάντοτε το μήλον της έριδος μεταξύ των Μεσσηνίων και των Λακώνων.
ΔΡΩΜΕΝΟΥ ΕΥΕΤΗΡΙΑΣ
Το δρώμενο της Ευετηρίας στη Νέδουσα Μεσσηνίας αναβιώνει κάθε Καθαρά Δευτέρα με σκοπό την επίκληση της καλής σοδειάς και της γονιμότητας, αντλώντας τις ρίζες του από αρχαίες διονυσιακές και αγροτικές τελετουργίες. Περιλαμβάνει σειρά πράξεων όπως: Μουτζούρωμα, Χορός των Τράγων, Αροτρίωση, Γάμος, Θάνατος και Ανάσταση.
ΕΚΤΕΛΕΣΘΕΝΤΩΝ
Αναφορά σε όλους τους πολίτες της Μεσσηνίας που εκτελέσθηκαν από τα ιταλικά και γερμανικά στρατεύματα κατοχής στη διάρκεια της Κατοχής.
ΕΠΙΚΟΥΡΙΟΥ ΑΠΟΛΛΩΝΟΣ
Ο ναός του Επικουρίου Απόλλωνα στις Βάσσες της Φιγαλείας είναι ένας από τους σπουδαιότερους και επιβλητικότερους της αρχαιότητας. Ανεγέρθηκε το δεύτερο μισό του 5ου αιώνα π.Χ. και αποδίδεται στον Ικτίνο, τον αρχιτέκτονα του Παρθενώνα. Το μνημείο αυτό, ένα από τα καλύτερα σωζόμενα της κλασικής αρχαιότητας, ήταν το πρώτο στην Ελλάδα που ανακηρύχθηκε Μνημείο Παγκόσμιας Κληρονομιάς από την UNESCO το 1986.
ΖΑΡΝΑΤΑΣ
Η Ζαρνάτα, που εκτεινόταν από την περιοχή μεταξύ Κιτριών και Καρδαμύλης μέχρι τις κορυφές του Ταϋγέτου, αποτελούσε περιφέρεια της Έξω Μάνης (Μεσσηνιακής Μάνης). Το όνομά της στην εποχή μας είναι συνυφασμένο με το υστεροβυζαντινό κάστρο που υπάρχει στον ομώνυμο λόφο μεταξύ των χωριών Κάμπου και Σταυροπηγίου.
ΖΕΡΒΗ ΝΙΚΟΥ
Ο Νίκος Ζερβής, γεννημένος στην Καλαμάτα το 1927, ασχολήθηκε συστηματικά με την τεκμηρίωση της νεότερης ιστορίας της Καλαμάτας και της Μεσσηνίας. Έγραψε πλήθος μελετών και βιβλίων. Είναι αυτός που πρώτος ανέδειξε τη, λησμονημένη στην κοινή μνήμη, μάχη της Καλαμάτας (28/4/1941).
ΚΟΡΟΝΕΛΛΙ ΒΙΝΤΣΕΝΤΖΟΥ
Ο Vincenzo Coronelli, γεννημένος στη Βενετία το 1650, ήταν κατά κύριο λόγο θεολόγος και χαρτογράφος. Μεταξύ του πλούσιου έργου του περιλαμβάνονται λεπτομερείς χαρτογραφήσεις κάστρων και πόλεων της Μεσσηνίας, όπως Καλαμάτας, Μεθώνης, Κορώνης, Ζαρνάτας, Ναυαρίνου, Αρκαδιάς.
ΛΙΜΕΝΕΡΓΑΤΩΝ
Αναφορά στους νεκρούς λιμενεργάτες οι οποίοι έχασαν τη ζωή τους στα επεισόδια που ακολούθησαν την απεργία στο λιμάνι της Καλαμάτας στις 9/5/1934.
ΜΑΚΕΔΟΝΟΜΑΧΩΝ
Η Μεσσηνία είχε ενεργή συμμετοχή στον Μακεδονικό Αγώνα, με πολλούς Μεσσήνιους να εντάσσονται στις τάξεις των Μακεδονομάχων, προσφέροντας τη ζωή τους. Οι Μεσσήνιοι Σαράντης Αγαπηνός (Καπετάν Τέλλος Άγρας) και Μαρίνος Λυμπερόπουλος (Καπετάν Κρόμπας) χαρακτηριστικά παραδείγματα των δεκάδων Μεσσηνίων που συμμετείχαν και «έπεσαν» για την απελευθέρωση της Μακεδονίας.
ΜΗΤΡΑΛΕΞΗ ΜΑΡΙΝΟΥ
Ο Μαρίνος Μητραλέξης, γεννημένος στου Μίλα, ήταν αξιωματικός της Αεροπορίας. Στον Ελληνοϊταλικό Πόλεμο κατέρριψε ιταλικό αεροπλάνο με εμβολισμό και αιχμαλώτισε ο ίδιος τους Ιταλούς αεροπόρους. Το αεροπλάνο του έπεσε από άγνωστες αιτίες στη θαλάσσια περιοχή της Τήνου το 1948 με αποτέλεσμα τον πνιγμό του.
ΜΥΚΗΝΑΪΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ
Η Μεσσηνία υπήρξε σημαντικό κέντρο των μυκηναϊκών χρόνων. Το ανάκτορο του Νέστορα, χτισμένο στο λόφο του Επάνω Εγκλιανού, είναι το καλύτερα διατηρημένο μυκηναϊκό ανάκτορο στην Ελλάδα. Δεκάδες οι μυκηναϊκοι τάφοι σε Εγκλιανό, Άνθεια, Κρεμμύδια, Κουκουνάρα, Μυρσινοχώρι, Καρποφόρα, Μάλθη, λόφο Περιστεριάς κ.ά.
ΜΥΛΩΝΑ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ
Ο Δημήτριος Μυλωνάς, κάτοικος Γιαννιτσανίκων, ήταν ο πρώτος που καταδικάστηκε σε θάνατο και εκτελέστηκε (23/1/1942) στην περιοχή της Καλαμάτας κατά τη διάρκεια της Κατοχής. Αιτιολογία, σύμφωνα με το ιταλικό στρατοδικείο, ήταν η κατοχή όπλων και πολεμοφοδίων.
ΝΑΒΑΡΡΑΙΩΝ
Οι Ναβαρραίοι ήταν στρατιωτική μισθοφορική ομάδα, η οποία έδρασε τον 14ο αιώνα σε διάφορες χώρες της Ευρώπης, αλλά κυρίως στον ελλαδικό χώρο. Το 1381 κατέλαβαν το Κάστρο της Καλαμάτας. Το κράτησαν μέχρι το 1390.
ΝΤΕΚΟΒΙΛ
H ονομασία/τύπος του μικρού σιδηροδρόμου που μετέφερε τους ογκόλιθους από το εργοτάξιο του λατομείου (θέση Λιθωμένο φίδι, φαράγγι Νέδοντα) στην παραλία με σκοπό αυτοί να χρησιμοποιηθούν για την κατασκευή του λιμανιού της Καλαμάτας. Αποτελεί εφεύρεση του Γάλλου Paul Decauville. Για τις ανάγκες, μάλιστα, της μεταφοράς των υλικών μέσω του Ντεκοβίλ, απαιτήθηκε η κατασκευή γέφυρας που διέσχιζε το Νέδοντα.
ΝΤΟΥΑΝΑΣ
Η Ντουάνα είναι ιστορική περιοχή της Καλαμάτας, γνωστή για τη ναυτική και εμπορική της δραστηριότητα. Διακρινόταν σε παλαιά (περιοχή πέριξ Ι.Ν. Αναλήψεως) και νέα (ανατολική πλευρά παραλίας). Ο όρος «Ντουάνα» σημαίνει τελωνείο ή φορολογική υπηρεσία.
ΝΤΡΕΔΩΝ
Οι Ντρέδες ήταν μια ιστορική κοινότητα της Άνω Μεσσηνίας, γνωστή για την ανυπότακτη και πολεμική της παράδοση. Εγκαταστάθηκαν γύρω στο 1350 στα Σουλιμοχώρια προερχόμενοι από την περιοχή της Βόρειας Ηπείρου έπειτα από πρόσκληση των Δεσποτών του Μυστρά. Συμμετείχαν ενεργά, μεταξύ άλλων, στην Επανάσταση του 1821.
ΟΧΗΜΑΤΑΓΩΓΟΥ «ΠΑΡΟΣ»
Το οχηματαγωγό «ΠΑΡΟΣ» βρισκόταν δεμένο στο λιμάνι της Καλαμάτας στις 13/9/1986 (ημέρα του πρώτου σεισμού) για τα εγκαίνια ακτοπλοϊκής σύνδεσης της Καλαμάτας με το Καστέλι Κισσάμου. Πολλοί Καλαματιανοί είχαν συγκεντρωθεί για το σκοπό αυτό στο λιμάνι λίγες στιγμές πριν χτυπήσει ο σεισμός. Το «ΠΑΡΟΣ» παρέμεινε κοντά τους για περίπου έξι μήνες, προκειμένου να παράσχει κάθε δυνατή βοήθεια.
ΠΑΣΚΑΛ ΙΛΑΡΙΩΝΟΣ
Ο Hilarion Pascal, γεννημένος το 1815, ήταν Γάλλος μηχανικός λιμένων. Εκπόνησε τα σχέδια για το λιμάνι της Καλαμάτας στη σημερινή του θέση.
ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ
Η Καλαμάτα, ως πόλη με προσφυγικό παρελθόν, αποτέλεσε τόπο υποδοχής και εγκατάστασης πολλών προσφυγικών οικογενειών, εξαιτίας των γεωπολιτικών ανακατατάξεων του 20ού αιώνα. Στην περιοχή της Καλαμάτας ιδρύθηκαν συνολικά 8 συνοικισμοί.
ΡΙΝΤΟΜΟΥ
Το φαράγγι του Ριντόμου είναι ένα από τα πιο εντυπωσιακά φυσικά τοπία της Πελοποννήσου. Εκτείνεται από την κορυφή του Ταϋγέτου μέχρι την παραλία Σάντοβα. Το μήκος του αγγίζει τα 21 χλμ. με ύψος τοιχωμάτων που φτάνει τα 60 μέτρα. Ο Παυσανίας αναφέρει το φαράγγι ως «Χοίρειο Νάπη» (φαράγγι των αγριόχοιρων), υπογραμμίζοντας τη σημασία του ως φυσικό όριο μεταξύ Μεσσηνίων και Σπαρτιατών.
ΣΥΛΛΑΛΗΤΗΡΙΟΥ 1943
Αναφορά στοαιματηρό συλλαλητήριο που έλαβε χώρα στην Καλαμάτα στις 24/7/1943 κατά της καθόδου του βουλγαρικού στρατού στη δυτική Μακεδονία.
ΤΑΣΣΟΥ (ΧΑΡΑΚΤΗ)
Ο Τάσσος (καλλιτεχνικό ψευδώνυμο του Αναστάσιου Αλεβίζου), γεννημένος στη Λευκοχώρα το 1914, υπήρξε καταξιωμένος χαράκτης με πλούσια παραγωγή έργων. Το 1940 τιμήθηκε με το Α’ Κρατικό Βραβείο Χαρακτικής. Εξέθεσε και δώρισε πολλά έργα του στην Εθνική Πινακοθήκη. Απεβίωσε το 1985.
ΤΖΕΛ ΓΟΥΛΙΕΛΜΟΥ
Ο William Gell, γεννημένος το 1777 στο Χόπτον της Αγγλίας, ήταν περιηγητής και αρχαιολόγος. Στο πλαίσιο της δραστηριότητάς του στην Πελοπόννησο, επισκέφθηκε τη Μεσσηνία και την Καλαμάτα στις αρχές του 19ου αιώνα, με σημαντικό ταξίδι αυτό του 1805. Κατέγραψε διαδρομές, τοπία και μνημεία. Έργα του μεταξύ άλλων το “Itinerary of the Morea” (1817) και το “Narrative of a Journey in the Morea” (1823).
ΤΣΑΛΑΦΑΤΙΝΟΥ ΗΛΙΑ
Ο Τσαλαφατινός Ηλίας, γεννημένος στο Οίτυλο κοντά στα 1780, υπήρξε οπλαρχηγός του 1821 στις διαταγές του Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη κατά την απελευθέρωση της Καλαμάτας. Πολέμησε επίσης κατά του Δράμαλη και του Ιμπραήμ στη μάχη του Πολυάραβου Μάνης.
ΦΕΡΕΤΟΥ ΜΙΜΗ
Ο Μίμης Φερέτος, γεννημένος στο Πήδημα το 1908, ήταν δημοσιογράφος, εκδότης και ερευνητής με πλούσιο συγγραφικό έργο. Διετέλεσε διευθυντής της Λαϊκής Βιβλιοθήκης (1938-1940). Ένα από τα πολλά έργα του, το δίτομο επιστημονικό περιοδικό με τίτλο “ΜΕΣΣΗΝΙΑΚΑ 1968” και “ΜΕΣΣΗΝΙΑΚΑ 1969-70”.
ΦΟΥΡΝΑΙΡ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ
Ο Γάλλος Αλέξανδρος Φουρναίρ, που ήρθε στη Μεσσηνία με τα στρατεύματα του στρατηγού Μαιζώνος, ίδρυσε στην Καλαμάτα την πρώτη βιομηχανία μετάξης το 1837. Το εργαστήριό του ήταν στη συνοικία Πενταχώρι.
ΧΙΝΤΟΝ ΤΖΑΚ (ΛΟΧΙΑ)
Ο Jack Hinton (πλήρες όνομα John Daniel Hinton), γεννημένος το 1909, ήταν Νεοζηλανδός λοχίας, μέλος του 20ού Τάγματος της 2ης Νεοζηλανδικής Μεραρχίας, ο οποίος διακρίθηκε για τη γενναιότητα που επέδειξε εναντίον γερμανικών δυνάμεων στη μάχη της Καλαμάτας (28/4/1941). Για τη δράση του αυτή τιμήθηκε με το Βασιλικό Σταυρό της Βικτωρίας (Victoria Cross). Απελευθερώθηκε από στρατόπεδο αιχμαλώτων το 1945. Απεβίωσε το 1997.
ΨΑΛΤΗΡΑ ΠΟΤΗ
Ο Πότης Ψαλτήρας, γεννημένος στην Καλαμάτα το 1895, ήταν ποιητής. Συνεργάστηκε με διάφορα περιοδικά και εξέδωσε ποιητικές συλλογές. Είναι ο μοναδικός Έλληνας ποιητής που έγραψε σχηματικά ποιήματα.
Άξιο αναφοράς το πάλαι ποτέ εμποροβιομηχανικό αποτύπωμα της Καλαμάτας με ονόματα κτηρίων, δομών και εμπορικών δραστηριοτήτων όπως: ΑΛΕΥΡΟΜΥΛΩΝ, ΑΣΤΕΡΟΣΚΟΠΕΙΟΥ, ΕΡΓΟΣΤΑΣΙΟΥ ΖΑΝ και ΡΩΣ, ΗΛΕΚΤΡΙΚΗΣ ΕΤΑΙΡΕΙΑΣ, ΚΑΠΝΟΚΟΠΤΗΡΙΟΥ, ΜΕΤΑΞΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑΣ, ΠΑΓΟΠΟΙΕΙΟΥ, ΤΑΜΠΑΚΙΚΩΝ, ΤΡΟΧΙΟΔΡΟΜΩΝ ΚΑΛΑΜΩΝ
Ο φυτικός πλούτος, άλλο ένα στοιχείο ταυτότητας του τόπου μας, με ονόματα όπως: ΑΛΜΥΡΙΚΙΟΥ, ΑΡΟΚΑΡΙΑΣ, ΑΣΦΑΚΑΣ, ΒΑΤΟΥ, ΒΕΛΑΝΙΔΙΑΣ, ΓΛΑΝΤΙΝΙΑΣ, ΕΥΚΑΛΥΠΤΩΝ,ΚΑΡΥΔΙΑΣ, ΚΟΥΜΑΡΙΑΣ, ΛΟΥΠΙΝΟΥ, ΜΑΝΤΑΡΙΝΙΑΣ, ΜΟΥΡΙΑΣ, ΠΛΑΤΑΝΟΥ, ΠΟΡΤΟΚΑΛΙΑΣ, ΣΚΙΝΟΥ, ΣΤΑΦΙΔΑΣ, ΦΑΣΚΟΜΗΛΙΑΣ, ΦΡΑΓΚΟΣΥΚΙΑΣ.
Του Κωνσταντίνου Κωνσταντόπουλου
Ερευνητής τοπικής ιστορίας
